مسجد کبود تبریز یا مسجد جهانشاه، که به "فیروزه اسلام" شهرت یافته است، یکی از شاهکارهای بی‌نظیر معماری دوره اسلامی ایران به شمار می‌رود.
این بنا که در دوران حکومت ترکمانان قره‌قویونلو و به دستور "جان بیگم خاتون" همسر "ابوالمظفر جهانشاه بن قره یوسف" ساخته شد، نمادی درخشان از اوج هنر کاشیکاری، معماری و خلاقیت هنرمندان آذربایجانی در سده نهم هجری قمری است.
اگرچه زلزله‌های ویرانگر بخش عمده‌ای از آن را به ویرانه تبدیل کرد، اما بقایای به جا مانده و مرمت‌های انجام شده، همچنان گویای عظمت و شکوه گذشته این مسجد هستند.
۱. پیشینه تاریخی
دوره اوج:
قره‌قویونلوها (قرن نهم هجری)
شهر تبریز در سده پانزدهم میلادی (نهم هجری) به پایتختی سلسله ترکمانان قره‌قویونلو (ایل سیاه گوسفند) انتخاب شد.در این دوران، به ویژه در زمان سلطنت جهانشاه (۸۴۱-۸۷۲ قمری)، هنر و معماری رونق بی‌سابقه‌ای یافت.
مسجد کبود به عنوان بخشی از یک مجموعه بزرگ به نام "مظفریه" که شامل خانقاه، صحن، کتابخانه و سایر بناها بود، ساخته شد. کتیبه‌های بنا، سال ۸۷۰ هجری قمری (۱۴۶۵ میلادی) را به عنوان تاریخ اتمام ساخت نشان می‌دهند.
بانیان ساخت:
اگرچه نام مسجد به "جهانشاه" منسوب است، اما کتیبه‌های موجود، "جان بیگم خاتون" (دختر سلطان احمد جلایر و همسر جهانشاه) را به عنوان بانی اصلی پروژه معرفی می‌کنند.این موضوع نشان‌دهنده نقش زنان در عرصه فرهنگ و معماری آن دوران است.
دوره افول و ویرانی:
متأسفانه عظمت مسجد کبود دیری نپایید.در سال ۱۱۹۳ هجری قمری (۱۷۷۹ میلادی)، یک زلزله شدید در تبریز رخ داد که سقف مسجد و بخش اعظم آن، به جز ایوان ورودی و برخی پایه‌ها، فرو ریخت.
برای بیش از ۱۵۰ سال، ویرانه‌های مسجد به حال خود رها شد و به "موسسه کبود" (مسجد کبود) معروف گشت.
مرمت و بازسازی:
فرآیند مرمت مسجد کبود از دهه ۱۳۱۰ خورشیدی آغاز شد و با وقفه‌هایی تا به امروز ادامه یافته است.اولین مرحله بازسازی توسط مرحوم "استاد رضا معماران" انجام گرفت.
این مرمت‌ها با چالش‌های زیادی روبرو بود، چرا که الگوی کاملی از طرح اصلی وجود نداشت.
مرمتگران با تکیه بر قطعات باقی مانده کاشی‌ها، توصیفات تاریخی و خلاقیت خود، سعی در بازگرداندن جلوه‌های گذشته مسجد داشته‌اند.
۲. معماری و طرح کلی
مسجد کبود از نظر معماری، نمونه برجسته‌ای از سبک آذری در معماری ایرانی است.
پلان:
پلان اصلی مسجد به صورت "چهار ایوانی" بوده است که یک صحن مرکزی را احاطه می‌کرده.ایوان اصلی و بزرگ ورودی به یک فضای گنبددار مربع شکل (سردر) منتهی می‌شده و پس از آن شبستان بزرگ مرکزی با گنبد عظیم قرار داشته است.
مساحت تقریبی مسجد حدود ۳۰۰۰ متر مربع برآورد شده است.
گنبدها:
مسجد دارای دو گنبد اصلی بوده است:گنبد بزرگ (گنبد اصلی):
بر فراز شبستان مرکزی قرار داشت که پس از زلزله کاملاً فرو ریخت.
این گنبد دو پوسته بوده و ارتفاع آن را حدود ۲۵ متر تخمین زده‌اند.
گنبد کوچک:
بر فراز سردر ورودی قرار دارد که هنوز پابرجاست و با کاشیکاریهای معرق فیروزه‌ای رنگ پوشیده شده است.
این گنبد استوانه‌ای شکل است و به دلیل رنگ درخشانش، نام "فیروزه اسلام" را برای مسجد به ارمغان آورده است.
فضاهای جانبی:
در دو طرف شبستان اصلی، شبستان‌های کوچکتری وجود داشته که برای نمازگزاران زن استفاده می‌شده است.همچنین حجره‌هایی برای طلاب علوم دینی در اطراف صحن پیش‌بینی شده بود.
۳. تزئینات و کاشیکاری
بی‌گمان، مسجد کبود بیشترین شهرت خود را مدیون کاشیکاریهای خیره‌کننده و بی‌نظیرش است.
این تزئینات، اوج هنر کاشیکاری معرق در ایران محسوب می‌شود.
تنوع رنگی:
رنگ غالب در کاشی‌ها، لاجوردی (نیل‌ای سیر) و فیروزه‌ای است که نماد بهشت و عالم ملکوت است.در کنار این دو، از رنگ‌های سفید، سیاه، زرد، سبز و قهوه‌ای نیز به صورت محدود و برای ایجاد کنتراست و نوشتن کتیبه‌ها استفاده شده است.
کیفیت رنگ‌ها به حدی است که پس از گذشت بیش از پنج قرل، همچنان درخشش خود را حفظ کرده‌اند.
انواع کاشیکاری:
کاشی معرق:
مهم‌ترین تکنیک به کار رفته در مسجد است.
در این روش، قطعات کوچک کاشی‌های رنگی بریده شده و در کنار هم قرار می‌گیرند تا نقوش پیچیده و ظریفی را ایجاد کنند.
تمامی سطح داخلی و بیرونی مسجد با این کاشی‌ها پوشانده شده بود.
کاشی هفت‌رنگ:
در بخش‌هایی از مرمت‌های جدیدتر از این تکنیک نیز استفاده شده است.
نقوش:
نقوش هندسی:
مانند اسلیمی‌ها، ختایی‌ها و گره‌چینی‌های پیچیده.
نقوش گیاهی:
گل و بوته‌های ظریف که نمادی از باغ بهشت هستند.
کتیبه‌ها:
خطوط مختلف به ویژه خط ثلث و نسخ به زیبایی برای نوشتن آیات قرآن، احادیث، نام سازندگان و تاریخ ساخت به کار رفته‌اند.
کتیبه‌های ثلث برجسته که نام "الله"، "محمد" و "علی" را در خود جای داده‌اند، از معروف‌ترین بخش‌های تزئینی مسجد هستند.
۴. کتیبه‌های مهم
مسجد کبود از نظر دارا بودن کتیبه‌های تاریخی بسیار غنی است.
معروف‌ترین خوشنویس این کتیبه‌ها، "نعمت الله البواب الحلبی" بوده است.
از مهم‌ترین کتیبه‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
کتیبه سردر ورودی با آیات قرآن و نام جان بیگم خاتون.
کتیبه‌های ایوان اصلی با اسماء جلاله و اسامی ائمه.
کتیبه‌های داخل شبستان که سوره‌های قرآن مانند سوره فتح، ملک و اخلاص را در بر می‌گیرند.
۵. وضعیت کنونی و اهمیت گردشگری
امروزه مسجد کبود، هم به عنوان یک مکان فعال مذهبی و هم به عنوان یک موزه سنگ و کاشی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
در محوطه مسجد، قطعات ارزشمند کاشی‌های مرمت شده و همچنین سنگ‌قبرهای تاریخی متعلق به ادوار مختلف به نمایش گذاشته شده است.
این بنا به عنوان یکی از اصلی‌ترین جاذبه‌های گردشگری تبریز، هر ساله میزبان هزاران بازدیدکننده داخلی و خارجی است که برای دیدن شکوه و جلال هنر ایرانی-اسلامی به این شهر سفر می‌کنند.
مسجد کبود در سال ۱۳۱۰ خورشیدی در فهرست آثار ملی ایران و به عنوان یک اثر جهانی تحت حمایت یونسکو به ثبت رسیده است.
در انتها
مسجد کبود تبریز، تنها یک بنای تاریخی نیست؛ بلکه یک منظومه هنری است که در سنگ و کاشی تجسم یافته است.
این مسجد، روایتی است از عظمتی که بر اثر بلایای طبیعی به خاک نشست، اما با اراده و هنر مردمانش، دوباره سر برآورد.
مسجد کبود، نماد مقاومت فرهنگی و هویت اصیل مردم آذربایجان است؛ نگینی فیروزه‌ای که اگرچه ترک‌خورده، اما هرگز درخشش خود را از دست نداده و برای همیشه به عنوان یکی از درخشان‌ترین نمونه‌های هنر و معماری ایران در حافظه تاریخ جاودان خواهد ماند.